معرفی کتاب بوطیقای سینما اثر دیوید بوردول

کتاب بوطیقای سینما نوشته دیوید بوردول، ادامه‌ای است بر دغدغه همیشگی او: «فیلم‌ها چگونه معنا تولید می‌کنند؟». برخلاف رویکردهای رایج ایدئولوژیک یا روان‌کاوانه در نقد فیلم، بوردول به سنت کلاسیک بوطیقا بازمی‌گردد—به‌ویژه بوطیقای ارسطویی—و تلاش می‌کند تا با تحلیل ساختار، سبک، روایت و نحوه درک مخاطب، به فهم دقیق‌تری از هنر سینما برسد.

این کتاب مجموعه‌ای از مقاله‌هاست که برخی قبلاً منتشر شده‌اند و برخی جدیدند. حوزه آن از سینمای کلاسیک هالیوود تا آثار آوانگارد و فیلم‌سازان جهانی همچون آنتونیونی، گدار و وونگ کار وای را دربر می‌گیرد.

بوطیقای تاریخی سینما: رویکرد مرکزی بوردول

بوطیقای سینما چگونه عمل می‌کند؟

رویکرد بوردول را می‌توان «بوطیقای تاریخی سینما» نامید. او می‌پرسد:
«فیلم‌ها چگونه کار می‌کنند؟ و در بافت‌های تاریخی مختلف چگونه ساخته شده‌اند که کار کنند؟»

پاسخ او نه با تئوری‌های کلان، بلکه با تحلیل‌های قابل سنجش از فرم و تکنیک همراه است. او از نظریه‌پردازی انتزاعی فاصله می‌گیرد و توجه‌اش را معطوف به سطح میان‌سازمانی فیلم (form and function) می‌کند.

معنا در بوطیقای سینما چیست؟

بوردول تأکید دارد که معنا در سینما یک فرایند استنتاجی است. مخاطب، بر اساس شواهد بصری و دانش زمینه‌ای، معنا را می‌سازد. او دو نوع اصلی معنا را معرفی می‌کند:

• معنای ضمنی (Implicit): تم‌ها و مفاهیم پنهانی که فیلم به‌صورت غیرمستقیم منتقل می‌کند.
• معنای تفسیری یا بازتابی (Reflexive): ساختارهای فرهنگی و ایدئولوژیکی که فیلم به‌صورت ناخواسته بازنمایی می‌کند.

تحلیل روایت در سینمای کلاسیک: نمونه‌ای از بوطیقای سینما

یکی از فصول کلیدی کتاب، به تحلیل ساختار روایی در سینمای کلاسیک هالیوود می‌پردازد. فیلم‌هایی نظیر کازابلانکا یا غرامت مضاعف دارای ساختاری هدف‌محور، علی و حل‌مسئله‌گرا هستند. بوردول معتقد است که این ساختار نه تنها برای هدایت داستان بلکه برای هدایت واکنش احساسی مخاطب بسیار مؤثر است.

او توجه ما را به این پرسش‌ها جلب می‌کند:

• 1.این ساختار چگونه بر درک ما از شخصیت‌ها تأثیر می‌گذارد؟
• 2.چه سنت‌های روایی در پس این فرم نهفته است؟
• 3.تماشاگر چگونه با این الگوهای آشنا وارد کنش تفسیری می‌شود؟

 سینمای مدرن و روایت پارامتریک

در بخش دیگری از کتاب، بوردول به بررسی سینمای مدرن و هنری می‌پردازد. فیلم‌سازانی چون گدار، آنتونیونی و اوزو فرم کلاسیک را دگرگون کرده‌اند. در اینجا، روایت خطی و علی جای خود را به ساختارهای پارامتریک داده است.

در روایت پارامتریک، سبک—مثل میزانسن، حرکت دوربین، تدوین و صدا—به‌گونه‌ای عمل می‌کند که خود به موضوعی مستقل تبدیل می‌شود. این شیوه باعث می‌شود مخاطب درگیر پرسش‌هایی شود که به ساختار و زبان سینما مربوط است.

برای نمونه، در آثار اوزو، «نماهای بالشتی» فقط کاربرد روایی ندارند بلکه دارای نقش زیبایی‌شناختی و ریتمیک‌اند. یا در سینمای گدار، استفاده از جامپ‌کات و بازی با صدا، فرم را به سطحی از خودآگاهی می‌رساند که تماشاگر را به تفکر وامی‌دارد.

مطالعه موردی: در حال و هوای عشق و بوطیقای سینما

فیلم In the Mood for Love ساخته‌ی وونگ کار وای، مثالی عالی برای بوطیقای سینماست. در این فیلم، خبری از روایت سنتی نیست. با قاب‌بندی بسته، تدوین‌های حذف‌محور و موسیقی تکرارشونده، کارگردان بیننده را در یک تجربه احساسی و فرمال غوطه‌ور می‌کند.

بوردول به جای آنکه به سراغ تفسیرهای ایدئولوژیک برود، سعی می‌کند بپرسد:

• این فیلم از کدام سنت‌های ملودرامی بهره برده؟
• چه توقعاتی از مخاطب دارد و چگونه آن‌ها را تغییر می‌دهد؟
• سبک چگونه معنا را تولید می‌کند، نه صرفاً منتقل؟

چرا بوطیقای سینما اهمیت دارد؟

کتاب Poetics of Cinema در برابر خوانش‌های تئوریک و گاه انتزاعی، رویکردی تحلیلی و مبتنی بر مشاهده ارائه می‌دهد. بوردول به ما یادآوری می‌کند که فرم و سبک، فقط ابزارهایی برای تزئین نیستند—بلکه مکانیزم اصلی تولید معنا هستند.

سینما، در دیدگاه بوردول، هنری صنعت‌محور است که باید با احترام به پیچیدگی‌های فنی و ساختاری آن تحلیل شود. بوطیقای سینما روشی است برای دیدن دقیق‌تر، تحلیل عمیق‌تر، و لذت‌بردن آگاهانه‌تر از فیلم‌ها.